<><><><><><><><><><><><><><> <><><><><><><><><><><><><><>

RADYOAKTİVİTE Radyoaktif Tepkimeleri kimyasal tepkimelerden ayıran en önemli farklar nelerdir? Kimyasal tepkimeler moleküller üzerinde meydana gelir iken; Radyoaktif tepkimeler atom içerisinde meydana gelir.

ÇEKİRDEK KİMYASI: Çekirdeğinde proton/nötron=1 yada yaklaşık 1 olan atomlar kararlı olup ışıma yapmazlar. Çekirdekleri kararsız olan atomlar çeşitli ışımalar yaparak daha kararlı atomlara dönüşürler. Bu olaya radyoaktifklik denir. Atom numarası 83 e kadar olan atomların çekirdekleri kararlı olup doğal ışıma yapmazlar. Protonla nötronu bir arada tutan kuvvete bağlanma enerjisi denir. Protonla nötron bir birinden ayrıldığında E=mc² formülüne göre kütle enerjiye dönüşür. Çekirdek tepkimelerinde açığa çıkan enerji kimyasal tepkimelerde açığa çıkan enerjiden çok fazladır. En az enerji hal değişimlerinde açığa çıkar. Radyoaktifliğin etkisi geçen süreyle doğru uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. Bir element radyoaktifse bileşikleri de radyoaktif özellik gösterir. Bir elementin radyoaktiflik şiddeti dış etkilerden bağımsızdır. Sıcaklığı artırmak, basınç uygulamak, elementin çözeltisini hazırlamak, hal değişimine uğratmak yada bileşiğini oluşturmak radyoaktifliğin şiddetini değiştirmez. Çekirdekteki belirli tanecikler proton , nötron , pozitron, mezon... gibi ışımalar olur. Radyoaktif olaylarda taneciklerin yük ve kütleleri aşağıdaki gibidir. ÇEKİRDEK TEPKİMELERİ: Çekirdek tepkimelerinde giren ve çıkan maddelerin toplam olarak atom ve kütle numaraları birbirine eşittir. Bu bakımdan çekirdek tepkimeleri denkleştirilirken, giren ve çıkan maddelerin yük ve kütle numaralarının birbirine eşitliği sağlanmalıdır. FİZYON (BÖLÜNME) TEPKİMELERİ: Kararsız büyük çekirdeklerin kararlı küçük çekirdeklere bölünmesi olayıdır.

FÜZYON (KAYNAŞMA) TEPKİMELERİ : Kararsız küçük çekirdeklerin birleşerek kararlı büyük çekirdekler oluşturmasıdır.

TABİİ VE SUNİ RADYOAKTİFLİK : Atom numarası 83 den büyük olan tüm elementler radyoaktiftirler. Bu elementler kendi kendilerine ışıma yaparlar. Bu olaya doğal radyoaktiflik denir. Doğal radyoaktiflikte ışımalar ürünler tarafında gösterilirler sadece elektron yakalama girenler tarafında gösterilir.

Bu doğal radyoaktif elementlerin dışında, bazı kararlı elementlerin çekirdeklerine yeni tanecikler eklenerek elementler kararsız hale getirilebilir ve oluşan element radyoaktif özellik gösterebilir. Bu olaya suni radyoaktiflik denir .

RADYOAKTİF BOZUNMA HIZI VE YARILANMA SÜRESİ: Bir radyoaktif elementin bozunma hızı, birim zamanda o elementin başka elemente dönüşen atom sayısıyla doğru orantılıdır. Radyoaktif elementlerin bozunma hızı, yarılanma süresiyle beliritlir.

YARILANMA SÜRESİ: Bir radyoaktif elementin başlangıçtaki miktarının yarısı kalıncaya kadar ki geçen süreye yarılanma süresi yada yarı ömür denir. Yarılanma süresi saniyeler olabileceği gibi milyonlarca yıl da olabilir. Yarılanma süresi kısa olan elementler daha kararsızdırlar. Her element için yarılanma süresi farklı olup ayırt edici özellik olarak kullanılabilir. İzotop atomların dahi yarılanma süreleri birbirinden farklıdır. Yarı ömür madde miktarına yada dış etkilere bağlı değildir. Sadece atomun cinsine bağlıdır.

Radyoaktiflik:

Kendiliğinden ışıma yapabilen maddeler radyoaktif maddelerdir .Radyoaktiflik çekirdek yapısıyla ilişkilidir. Radyoaktif bir atom hangi bileşiğin yapısına girerse , o bileşiği radyoaktif yapar.

Radyoaktif maddeler kuvvetli birer enerji kaynağıdır . Radyoaktif elementler bu enerjiyi kendiliklerinden yayınlarlar ve bu olayı hiçbir şekilde durdurmak mümkün değildir.

Atomun çekirdeğinde bulunan temel tanecikler proton ve nötron olup bunlara nükleon adı verilir.

Nükleon = proton & nötron

Radyoaktiflik özelliği ; elementlerin katı , sıvı gaz ya da bileşik halinde olması etkilemez .

Atomun kütlesi çekirdek deki proton ve nötronların kütleleri toplamına eşit olması gerekirken daha küçüktür , bu arada ki kütle farkı ;

E=m . c² şeklinde enerjiye dönüşür .

Bu enerjiye bağlanma enerjisi denir. Bir atomda nükleon başına düşen bağlanma enerjisi ne kadar büyükse , atom o kadar kararlı yapıda olur.

Bu enerji çekirdekteki nükleonları bir arada tutan enerjidir.

Atom çekirdeğinde kararlılık ya da kararsızlık , proton- nötron sayıları arasındaki ilişki şöyle genellenebilir:

1- Atom numarası 1-20 arasındaki atomların çekirdeklerinde proton sayısı = nötron sayısıdır.

2- Atom numarası 20-83 arasındaki çekirdeklerde nötron sayısı proton sayısından fazladır.

3- Atom numarası 83’ ten büyük olan elementlerin çekirdekleri kararsız olup radyoaktiftir.

4- Atom numarası ve nötron sayısı çift olan atomların , atom numarası ve nötron sayısı tek olan atomlara göre , daha çok sayıda kararlı izotopu vardır.

5- En kararlı çekirdekler , hem nötron hem de proton sayıları çift olanlardır. 0-8-20-28-50-82 proton veya nötron sayısına sahip çekirdekler özellikle kararlıdır. Bu sayılara sihirli sayılar denir.

Radyoaktif Bozunmalar:

Atoma dıştan herhangi bir etki olmadan , kendiliğinden bozunarak daha küçük parçalara ayrılması ve bu ayrılma sırasında ışıma yapmasına radyoaktiflik , bu tür ışıma yapan elementlere de radyoaktif atom denir.

Radyoaktif , Şubat 1896’da Henri Becquerel ( Henri Bekerel ) tarafından , potasyum uranil sülfatın yaydığı ışınların bazı maddelerden geçip fotoğraf plağını karartmasıyla keşfedildi.

Radyoaktif elementlerin bileşiklerinde de radyoaktif özelliği aynen görülür. Bu yüzden radyoaktif kimyasal veya fiziksel etkilere ve değişmelere bağlı bir özellik değildir. Sadece çekirdek yapısına bağlı ve çekirdekte olan bir değişmedir.

Radyoaktif elementler , radyoaktif ışımalar ile kendiliğinden başka kararlı elementlere dönüşür. Atom çekirdeklerinin kararlığı nötron ve proton sayısıyla ilgilidir. Doğada bulunan atomların nötron sayıları , proton sayılarına göre grafiğe geçirildiğinde aşağıdaki grafik elde edilir.

Grafik kararlılık kuşağının dışındaki çekirdekler karar

sızdır. Bu elementler radyoaktiftir. Genel olarak n/p < 1,5 olan çekirdekler kararlı ya da az kararlı , n/p > 1,5 olan çekirdekler kararsızdır.

Kararsız çekirdek yapısına sahip olan elementler ,kararlı bir çekirdek yapısına ulaşmak için alfa( ) , beta

( ) ,pozitron ( ) bozunması ve elektron yakalaması şeklinde bozunmaya uğrayarak ışıma yapar. Bu

elementlere ışıma yapan anlamında radyoaktif element denir.

Atom çekirdeklerinde nükleon ( temel tanecik) başına düşen bağlanma enerjisi o çekirdeğin kararlılığının ölçüsüdür. Atom çekirdeklerinde tanecik sayısı arttıkça bağlanma enerjisi azalır. Çekirdek kararsızlığı arttıkça radyoaktif olma özelliği artar.

Atomlardaki çekirdek olayları kimyasal olaylardan farklıdır. Radyoaktivite ve çekirdek olayları ile ilgili aşağıdaki sonuçlar çıkarılabilir:

- Radyoaktiflik , dış etkenlere bağlı değildir. Bir atomun radyoaktifliği sıcaklık , basınç , çözünme , kimyasal tepkimeye girme gibi olaylarla değişmez.

- Bir atom radyoaktif ise , o atomun oluşturduğu bileşikler de radyoaktiftir. Kimyasal olaylar radyoaktifliği değiştirmez.

- Radyoaktif olaylarda açığa çıkan ya da gereken enerji kimyasal olaylara göre çok fazladır.

- Radyoaktif atomlar kararlı çekirdeğe dönüşebilmek için çeşitli ışımalar ( Radyoaktif bozunma) yaparlar.

Bozunma Çeşitleri :

1-Alfa ( ) Bozunması

Atom numarası 83’ ten büyük olan elementler , kararlı bir çekirdek yapısına ulaşmak üzere , atom ve kütle numaralarını azaltarak n/p oranını bire yaklaştırmak isterler. Bunun için alfa bozunmasına uğrayarak

He çekirdeğinden ibaret alfa tanecikleri yayınlamaları gerekir. Bu olaya alfa bozunması denir. Kısaca , atomun yapısından bazı parçaların atılmasıdır.

Bir alfa ışıması yapan elementin atom numarası 2 , kütle numarası 4 azalır.

Örnek1.1 : X izotopu 3 alfa ışıması yaparsa , oluşan elementin atom ve kütle numarası ne olur ?

Çözüm:

3 alfa ışıması ; Atom numarasını 2.3= 6 , kütle numarasını 4.3=12 azaltır. Oluşan yeni elementin atom numarası 84 , kütle numarası 220 ‘dir.

Not: Çekirdek tepkimelerinde tepkimenin her 2 tarafında ki toplam atom numarası ve toplam kütle numarası birbirine eşittir.

Alfa ışınlarının özelikleri:

1- Fotoğraf filmlerine etki ederler.

2- + yüklü oldukları için elektrik ve manyetik alanda - kutup ‘ a doğru saparlar.

3- Karşılaştıkları moleküllerden elektron kopararak , iyonlaşmaya neden olurlar.

4- Giricilikleri çok azdır.

2- Beta ( ) Bozunması :

Beta bozunması n/p oranı kararlılık kuşağından daha büyük izotopların uğradığı bozunmadır. Bu tür atomlar kararlı yapıya ulaşmak için nötron sayılarını azaltmak isterler. Beta bozunmasına uğrayan bir elementin çekirdeğinde ki bir tane nötron , bir proton ve bir elektrona dönüşür.

Beta bozunmasına uğrayan atomun atom numarası 1 artarken , kütle numarası değişmez ve uğradığı atomun izobarı oluşur.

Örnek1.2 : X izotopu art arda 4 alfa , 2 beta ışıması yaparsa , oluşan elementin atom ve kütle no’su ne olur?

Çözüm : 4 alfa ışıması : A.N : 2.4 = 8 azalır. K.N : 4.4 =16 azalır.

2 beta ışıması: A.N : 1.2 = artarken , Kütle numarası değişmez.

Beta Işınlarının Özellikleri :

1- İyonlaştırma özellikleri azdır.

2- Işık hızına yakın bir hızla hareket ederler.

3- Alfa ışınlarından daha çok , gama ışınlarından daha az giricidirler.

4- Fotoğraf filmine etki ederler.

5- Elektrik ev manyetik alanda negatif yüklü oldukları için pozitif kutupa doğru saparlar. Sapmaları alfa ışınlarından daha fazladır. Çünkü bunların kütleleri daha küçüktür.

3-Gama ( ) Işıması:

Hiçbir zaman tek başına meydana gelmez. Mutlaka bir bozunmadan sonra meydana gelen ışımadır. Bazı atomlar bozunmalar sırasında enerjisini dışarıya veremez , yüksek enerjili durumda kalırlar. Enerjiden kurtulmak için gama ışıması yapıp kararlı duruma geçer. Gama ışıması sırasında atomun atom ve kütle numarasında bir değişiklik olmaz , yeni bir atom meydana gelmez.

Gama Işınlarının Özellikleri :

1- Alfa ve beta ışınlarından daha fazla giricidir.

2- Yüksüz oldukları için elektrik ve manyetik alanda sapmaya uğramazlar.

3- Kütlesizdirler , fotoğraf filmine etki ederler.

4-Pozitron ( ) Işıması :

Nötron sayısı proton sayısından az olan radyoaktif atomlar , proton sayılarını azaltmak için çekirdeklerindeki bir protonu nötrona çevirirler.

Proton nötron + pozitron

P n + e

Pozitron ışıması yapan bir atomun kütle numarası değişmez , atom numarası 1 azalır. Pozitron taneciği , beta taneciğinin yük bakımından tersidir.

5-Nötron ( n ) Fırlatılması :

Kararsız bir çekirdekten dışarı nötron atılması ile gerçekleşir . Nötron fırlatan bir atomun kütle numarası 1 azalır. Atom numarası değişmez .Atom kendi izotopuna dönüşür. Çok hızlı gerçekleşir, izlenmesi zor bir olaydır. Yapay çekirdek tepkimelerinde gerçekleşir.

6- Elektron Yakalaması :

Protonu nötronundan çok olan kararsız çekirdekler [ n/p < 1] çekirdeğe en yakın olan 1s orbitalinden 1 elektron yakalayarak protonu nötrona çevirirler. Pozitron yayınlama ile aynı sonucu verir. 1s orbitalinde boşalan elektronun yerini , yüksek enerjili orbitallerdeki elektronlar birer düşerek X ışınları oluşturarak

doldururlar .

Atom numarası 1 azalırken , kütle numarası değişmez. Bu olayda elementin izobarı oluşur.

Örnek 1.3 : Radyoaktif ışınlar ve etkileri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır ? ( 1992-ÖYS)

A) Pozitron yayan bir atomun atom numarası azalır.

B) Alfa yayan bir atomun kütle numarası değişmez.

C) Alfa ışınları +2 değerlikli taneciklerdir.

D) Beta ışınları -1 yüklü elektronlardır.

E) Gama ışınları yüksüz ve kütlesizdir.

Çözüm : Alfa ışıması gerçekleştiren atomun ; atom numarası 2 , kütle numarası 4 azalır. (YANIT B )

Fajans Kanunu :

Alfa bozunmasına uğrayan bir element , bozunma sırasında oluşan yeni elemente göre 2 grup önde(sağ)

yer alır. Yine beta bozunmasına uğrayan bir element oluşan yeni elemente göre periyodik tabloda 1 grup geride yer alır. Buna fajans kanunu adı verilir.

Örnek 1.4 : 4. Periyot 4A grubunda bulunan Y elementi alfa ve 2beta ışıması yapıyor. Oluşan elementin periydik tablodaki grubunu bulunuz.

Çözüm :

Alfa ışıması yaptı ; 2 geri geldi Sonuçta yine aynı yerine gelir.

2 Beta ışıması yaptı ; 2 ileri gitti Cevap :4A

Doğal Radyoaktivite :

Kararlı hale gelmek için atomların kendiliğinden ışıma yapmasına doğal radyoaktif element denir. Atom numarası 83-92 arasında ki elementler doğal radyoaktif elementlerdir. Bunun yanında atom numarası 83 ‘den küçük olup doğal radyoaktiflik gösteren elementlerimiz de vardır. ( K , C , Rb )

Bir radyoaktiflik izotop bozunma sonucu başka bir radyoaktif izotopa dönüşür. Buda bir başkasına dönüşür. Bu işlem kararlı bir çekirdek oluncaya kadar devam eder , böylece radyoaktif bozunma serileri ortaya çıkar. Bu seriler Uranyum ( U) , Toryum ( Th ) , Aktinyum ( Ac) serisi olmak üzere üç türlüdür.

Yapay Radyoaktiflik :

Kararlı ya da kararsız elementlerin alfa , nötron , proton gibi tanecikler ile bombardımanında oluşan yeni elementler de radyoaktiftir. Bombardıman yolu ile elde edilen radyoaktif elementlerin bu özelliğine yapay radyoaktiflik denir.

1934 yılında Madam Curie ‘nin kızı I .Curie ve damadı F. Joliot’un çalışmaları ile hızlanan yapay radyoaktiflik yolu ile birçok yeni element bulunurken teknoloji ve tıbbın gereksinimi olan radyoaktif atomlar yapılmaya başlanmıştır. 400’den fazla radyoaktif izotop yapay olarak elde edilmiştir.

Element	*Proton sayısı*	*Nötron sayısı*	*Nötron / proton*
Helyum	2	2	1.00
Karbon	6	6	1.00
Azot	7	7	1.00
Sodyum	11	12	1.09
Alüminyum	13	14	1.07
Potasyum	19	20	1.05
Demir	26	30	1.15
Çinko	30	35	1.17
Sezyum	55	78	1.42
Bizmut	83	126	1.52
Polonyum	84	126	1.50
Radyum	88	138	1.56
Toryum	90	140	1.56
Protaktinyum	91	140	1.53
Uranyum	92	146	1.58
Plütonyum	94	148	1.57

Doğada bulunan bazı elementlerin proton ve nötron sayıları yukarıdaki tabloda verilmiştir.

Kimya/4

Sayfalar

RADYOAKTİVİTE